Van cognitie naar ervaren en reflectie: een casus uit de praktijk van de contextuele paardentherapie (CPT)

Hoogbegaafdheid zie ik vaak over het hoofd. De diagnose is niet een van de eerste psychologische verklaringen waar ik aan denk tijdens een intakegesprek met een cliënt. Het palet van diagnostiek dat in de uitgebreide dossiers vaak beschreven wordt, geeft me enkel informatie. Ik laat me er niet door leiden. Want eigenwijs als ik ben, leg ik autisme dan wel hechtingsproblematiek in mijn gedachten op een lege plank. Ik ben namelijk geen voorstander van labels en hokjes. Iedere ziel is authentiek. De therapeutische bril die ik probeer op te zetten is er een van een onbevooroordeelde, nieuwsgierige professional.

Hesther Selbeck | Dit artikel stond in het tijdschrift Gifted@248 LENTE 2021

In mijn therapeutische werk ga ik voor een ontmoeting van mens tot mens. Net als de paarden waar ik mee samenwerk, die cliënten (en behandelaren) emotioneel lezen als onderdeel van hun kudde en zich zo naar hen gedragen. Doordat paarden zintuiglijk afhankelijk zijn van hun onderlinge communicatie wanneer er gevaar dreigt, reageren ze primair en instinctief. Wanneer ik als mens rustig ben in mijn gedrag en taal, kan ik het dier benaderen. Maar ben ik agressief en dreigend in mijn houding, dan rent hij weg.
Het samenwerken met de dieren als cotherapeuten vraagt psychologisch maatwerk van mij als behandelaar. En afstemming met mijzelf. Vergeet ik dan de scherpte van het intellect? Dat is niet helemaal juist. Vaak heb ik geen weet van het IQ van mijn cliënten, enkel een richting, omdat er geen onderzoek heeft plaatsgevonden. Om hoogbegaafdheid vast te stellen moet een jongere namelijk de rust voelen om getest te worden en vertrouwen voelen in zichzelf. Wat als een kind te angstig is en dermate met zichzelf in de knoop zit dat hij andere mensen nauwelijks toelaat, zodat de mogelijkheid van testen onmogelijk lijkt en de verbale therapeutische context hier niet doorheen komt? Hierdoor kan de hoogbegaafdheid over het hoofd worden gezien.
Het verhaal dat ik je nu ga vertellen, waarin hoogbegaafdheid achter op een plank verschijnt in mijn gedachten, gaat hierover. Met behulp van de kudde, onder leiding van paard Iktomi, lukt het mij en mijn team om een cliënte meer rust en vertrouwen te laten ervaren, waardoor zij via haar emoties contact met haar cognities kan toestaan in aanwezigheid van mensen en paarden. Hierdoor wordt de weg voor een IQ-test begaanbaar en komt haar gevoel van onbegrepen voelen en onzekerheid in een ander therapeutisch licht te staan.

Het verhaal
In het voorjaar van 2019 krijg ik een aanmelding voor contextuele paardentherapie (CPT) van een verwijzer die ik nog niet ken. Het betreft Laura, een energiek en pittig meisje van veertien jaar met veel humor. ‘Niemand mag jou, ga maar lekker kapot vanbinnen’ is haar standaardzin, haar uiting van sociale waardering en van een voorliefde voor harde humor, later regelmatig aan mij geadresseerd. Ze heeft weinig geduld met haar eigen onvolkomenheden en al helemaal niet met die van anderen. Laura internaliseert haar emoties, wat zich onder andere uit in gedragsproblemen thuis en op school. Regelmatig verliest ze de controle over zichzelf, wat resulteert in schoppen en slaan: zowel haar moeder als de kinderen uit de klas moeten het dan ontgelden. Ze wordt dan ook van school gestuurd.
De verwijzer doet gedurende een periode van zes maanden wekelijks gezelschapsspelletjes met haar in een therapiekamer en probeert met haar en haar ouders te praten. De inzet van speltherapie zet helaas geen zoden aan de dijk. Ondanks de professionele inspanning van de verwijzer spreekt Laura niet over haar gevoelens. Sterker nog, ze spreekt helemaal niet. Dit ligt niet aan hun beider fanatieke winnaarmentaliteit: Laura amuseert zich met Monopoly en de kaartspelen gaan nog niet vervelen, maar feit is wel dat de therapie stagneert. Hoe komt dit? Waarom lukt het Laura niet om over haar emoties te praten? Diagnostiek komt nauwelijks op gang, Laura voelt zich te onzeker en heeft geen rust voor een IQ-test. Voordat ik antwoord ga geven op deze vragen, wil ik je eerst kort iets uitleggen over de CPT.

Contextuele paardentherapie (CPT)
Contextuele paardentherapie is een intensieve, door paarden ondersteunde systeemtherapie. Deze tiendaagse behandeling is specifiek ontwikkeld voor jongeren tussen de twaalf en achttien jaar met complexe psychiatrische en gedragsproblemen en hun ouders. Cliënten volgen een programma van paardentherapie, paardrijdtochten en systeemtherapie. Zowel de cliënten als het behandelteam leven gedurende deze periode samen op een paardenranch. In de eerste week volgt de jongere het programma individueel. De tweede week staan de gezinsrelaties centraal tussen de cliënt, zijn of haar ouders en eventuele broertjes en zusjes. De CPT vindt plaats op een paardenranch in de Alta Garrotxa, een natuurgebied in Catalonië (Spanje). Terug naar het verhaal van Laura.

De context van therapie
Laura krijgt therapie in een kamer, de vragen die haar gesteld worden door de psycholoog zijn verbaal. De mondeling gestelde informatie bereikt haar jonge hersenen, maar haar angst laat haar niet toe antwoord te geven of te reflecteren. Waarom lukt het Laura in deze omgeving niet om zich af te vragen wat haar beweegredenen zijn om een jongen uit de klas te schoppen? Daar wil ze helemaal niet over praten. Wat zegt dit over de omgang met haar emoties? De context van de therapie blijkt ontoereikend, ondanks het non-verbale spelelement. Laura heeft geen vertrouwen meer in een menselijke therapeut, wel in paarden. De inzet van de therapie wordt anders, evenals de omgeving ervan: CPT.

De eerste therapieweek
Laura kijkt uit over de kudde. Grazend staan de paarden in kleine groepjes bij elkaar. Dit is het terrein van de dieren: balen hooi liggen verspreid in het met modder bedekte landschap. Haar opdracht is een ronde maken tussen de paarden. Aan de hand van wat ze ziet aan hun gedrag moet ze vertellen wat ze kan zeggen over hun karakter en plaats in de groep. Dat hoeft de paardentherapeut niet twee keer te vragen; enthousiast als Laura is gaat ze met ferme stappen haar opdracht tegemoet. De sociotherapeut loopt met haar mee. Bij terugkomst weet ze opvallend veel te vertellen en verbanden te leggen over wat ze heeft gezien.
Een van de paarden is haar het meest bijgebleven. Haar verhaal over springpaard Spirit raakt me, de manier waarop ze over hem spreekt is anders dan over de andere dieren. Op een heldere en rustige toon vertelt ze dat hij eenzaam is en moeilijk aansluiting kan vinden in de kudde. Hij staat wat verder van de paarden af en steekt met kop en schouders uit boven de overige dieren. Samen lopen we naar het dier toe: de paardentherapeut, de sociotherapeut, Laura en ik. Nonchalant leunt ze met haar rechterarm tegen de bruinwit gevlekte buik van het oude springpaard. Haar wangen kleuren rood van inspanning. Ze aait het dier met een liefdevolle blik in haar ogen. Af en toe legt ze haar hoofd tegen zijn buik, klonten modder pulkt ze weg met haar vingers. Rechts van haar staat Jordi, de paardentherapeut. Ook ik aai het oude springpaard in zijn hals. Het is de tweede dag van de eerste therapieweek.
‘Waarom denk je dat Spirit eenzaam is?’ vraag ik. ‘Hij is onzeker en weet niet goed hoe hij contact met de andere paarden moet maken,’ antwoordt Laura. ‘Herken je dat?’ is mijn wedervraag. Die blijkt iets te enthousiast. Laura kijkt van mij naar het hoofd van het paard en moet dan lachen. ‘Kijk hoe schattig!’ roept ze, terwijl ze de mondhoeken van het dier opzij schuift en zijn tanden bekijkt. Ik krijg geen antwoord op mijn vraag. ‘Geduld, Hesther,’ zeg ik tegen mezelf. Alsof paardentherapeut Jordi mijn gedachten raadt, legt hij Laura uit dat toen Spirit net in de kudde was, niemand van de paarden met hem om wilde gaan. Hij deed stoer en toonde geen respect voor leider Iktomi, enkel het ezeltje Bucchi was zijn vriend. Regelmatig beet en schopte hij de andere paarden om eerder bij het eten te komen of simpelweg zonder reden. Dat is voor mij een mooie brug naar een andere therapeutische ingang bij Laura. Dankbaar vervolg ik: ‘Hoe zou jij omgaan met een paard dat de andere paarden schopt en slaat?’ Laura antwoordt: ‘Ik zou oplettend zijn’. Stilte. Een adelaar vliegt hoog boven onze hoofden. De zon schijnt. ‘Wat denk jij dat de kudde zal doen als het paard de andere paarden zal schoppen en slaan?’ Laura: ‘Ze laten hem dan niet bij het hooi.’

Reflectie
Laura maakt door de paardenmetafoor en het contact met het paard een begin met een reflectie. Haar belevenis van het paard Spirit is haar verhaal. Ze denkt na over wat het effect is van het gedrag van het paard op dat van de andere dieren. Daarmee verplaatst ze zich in de ander: het paard. Dit is voor mij een belangrijk cognitief proces tijdens de CPT. Het is nodig voor Laura om te leren reflecteren. Rechtstreeks een vraag stellen bleek een te directieve benadering: ze viel stil of werd verbaal woedend. Door het lichamelijke contact dat Laura met het paard heeft voelt ze ontspanning en fysieke steun en worden haar zintuigen versterkt. Haar gevoel van innerlijke veiligheid wordt verstevigd. Haar ademhaling wordt rustiger, net als haar spraak. Door bewust af te stemmen op het paard (de ander) oefent ze met de coördinatie van haar lichaam. Ze kan zich identificeren met het grote, imposante dier.
De paardentherapeut legt uit dat een paard alleen overleeft als de kudde overleeft. Hij wil bij de groep zijn en horen. Hij past zich aan om te overleven. Net zoals een hoogbegaafd kind bij de klas wil horen, ondanks het verschil in IQ met zijn leeftijdsgenootjes.
De sociale interactie van de kudde paarden onderling fungeert als modelfunctie binnen de CPT. Een onveilige basis (hechting) belemmert de ontwikkeling van een reflectief vermogen en het beleven van wederkerigheid in relaties. Laura wordt door deze interventie gestimuleerd om te mentaliseren: stil te staan bij wat het effect van haar handelen is op de ander. De diagnostiek waar ik aan denk is enkel hechtingsproblematiek bij Laura. Toch blijf ik het gevoel houden dat we iets over het hoofd zien. De paardentherapeut heeft het ook. Tot de gezinsweek…

De gezinsweek
Samen met de paardentherapeut haal ik vier paarden uit de kudde. Vader, moeder, haar broertje (13) en Laura staan met elkaar in de paardenbak. Het doel van de sessie is inzicht en veiligheid stimuleren in de relaties. Het gezin krijgt de opdracht ieder een paard te kiezen waar ze zich in herkennen. Nadat de gezinsleden hebben uitgelegd welke karaktereigenschappen zij van zichzelf zien in het specifiek gekozen dier, wisselen zij van paard. Ze krijgen de opdracht om een parcours te lopen. Laura loopt met haar ‘moeder’. De paardentherapeut vraagt haar: ‘Wil je zorgen dat “jouw moeder” drie stappen achteruit loopt?’ Laura aait het dier en doet het touw voorzichtig om de hals van het paard. Het lukt haar niet. Ze kijkt naar de grond. Ik vraag aan ouders hoe zij dit interpreteren. Dan vertelt vader dat Laura zich veel zorgen maakt om haar moeder, omdat ze binnenkort weer een hartoperatie moet ondergaan. Laura heeft zich dagen in het onderwerp en in alle klinische behandelmogelijkheden verdiept. Ze stelde haar ouders kritische vragen waar zij zelf geen weet van hadden. Terwijl vader dit zegt, stromen de tranen over Laura’s wangen.

IQ-test
Door Laura’s gedragsproblemen lag een groot gedeelte van mijn behandelfocus op de omgang met haar emoties en de relatie met haar omgeving. Pas in de gezinsweek werd duidelijk dat ze zich veel zorgen maakte om haar moeder. In combinatie met haar verbaal hoge woordenschat, nieuwsgierige en onderzoekende houding en haar woede-uitbarstingen ging er bij mij een lampje branden. Ook de ouders hadden al zo hun vermoeden, mede door Laura’s snelle overprikkeling.
Na de CPT lukt het Laura om een gedeelte van een IQ-test te maken. De innerlijke veiligheid bij de paarden heeft ze geïnternaliseerd. En wat blijkt? Laura is hoogbegaafd.

Hesther Selbeck is vrijgevestigd systeemtherapeut in Zuidschermer (Nederland) en Camprodon (Spanje). Ze is ontwikkelaar en leidinggevende van de contextuele paardentherapie (CPT). Dit jaar verschijnt haar eerste boek.Website: www.hestherselbeck.nl

Voor meer informatie over het tijdschrift Gifted@248 klik op de tijdschriften